İstanbul Topkapı Üniversitesi İktisadi İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi Havacılık Bölümü’nün düzenlediği “Havacılıkta İnsan Faktörleri Sempozyumu” geçen hafta 28-29 Mayıs tarihlerinde üniversitenin Kazlıçeşme Yerleşkesi’nde yapıldı. Üniversitelerin havacılık bölümlerinin öğrencilerini sektörle kaynaştırmak için düzenlediği etkinliklere güzel bir örnek olan bu sempozyumun açılış konuşmasını Havacılık Bölüm Başkanı Doç. Dr. Vahap Önen yaptı.
Sempozyumum ilk günü “Havacılıkta İnsan Faktörleri Sempozyumu” kapsamında “Kural Düzenleyiciler Açısından İnsan Faktörleri” başlıklı panel yapıldı.
Doç. Dr. Vahap Önen’in moderatörlüğünü yaptığı bu panelde Prof. Dr. Ender Gerede, Cengiz Türkoğlu, Haydar Yalçın ve Dr. Öğr. Gör. Kaptan Pilot Hadi Ercan konuşmacı olarak yer aldı. Panele, emekli Kaptan Engin Aksüt uzaktan katılırken Kaptan Pilot Murat Terzioğlu THY’den izin alamayınca katılamadı.
Panelde, havacılık sektöründeki kural düzenleyicilerin karşılaştığı zorluklar ve bu zorlukların çözümüne yönelik insan faktörleri perspektifinden yaklaşımlar ele alındı.
Daha sonra “Sivil Toplum Kuruluşları Açısından İnsan Faktörleri” başlıklı oturum gerçekleştiridi. Moderatör olarak Doç. Dr. Nil Konyalılar’ın görev aldığı bu panele, TALDA’dan Onur Ertanrıkulu, HAVA-SEN Başkanı Kaptan Seçim Seçkin Koçak ve TATCA Yön. Kur. Üyesi Derya Özdemir katıldı. Panelde, sivil toplum kuruluşlarının havacılık sektöründeki insan faktörlerine yönelik katkıları ve bu alandaki girişimleri ele alındı.
Ardından, Dr. Ali Akbaba’nın modere ettiği panelde, Kaptan Pilot Melih Başdemir de THY’den izin alamadığı için katılamazken, Kabin Eğitim Amiri Selahattin Cem Eyice, ülke ve şirket kültürlerinin insan faktörleri üzerindeki etkisini ve Dr. Tevfik Uyar ise bilişsel faktörlerin insan performansına olan etkilerini tartıştı.
İlk günün son panelinde, Doç. Dr. Vahap Önen’in moderatörlüğünde çeşitli bildiriler sunuldu. Etkinlikte Prof. Dr. Sıddıka Semahat Demir, Proje Koordinatörü Aslı Yurtsever, Eğitim Sorumlusu Selvi Eren ve Genel Sekreter Meryem Çelik tarafından “Newton Uçuş Akademisi ve Gezici Bilim Atölyesi ile Gençlerin Havacılık Keşfi” konusu ele alındı. Ayrıca, Uçak Yüksek Mühendisi Atilla Güney, “Sürdürülebilir Kentsel Hava Taşımacılığı Bağlamında İstanbul İçin eVTOL Analizi” üzerine bilgiler verdi.
Güvenç Kırklaroğlu, Öğr. Gör. Şebnem Tamer, Dr. Didem Rodoplu Şahin “Havacılıkta İnsan Faktörünün Pozitif Etkisinin İncelenmesi; Japonya Havayolları Örneği”ni tartıştılar.
Son olarak, Öğr. Gör. Ayberk Tutkum, Doç. Dr. Savaş Selahattin Ateş ve Dr. Öğr. Üyesi Harun Yılmaz “Havaalanı Apronunda İnsan Faktörlerinden Kaynaklanan Kazaların Önlenmesinde Risk Yönetimi: Bilişsel Farkındalığın Rolü Bir Model Önerisi” başlıklı bir sunum yaptılar.
“Havacılıkta İnsan Faktörleri Sempozyumu’nun ikinci gününde Dr. Ahmet Selim Süzer moderatörlüğünde yapılan panelde havacılık sektöründe karar verme süreçlerinden yapay zekânın rolüne kadar çeşitli konularda deneyimli isimler konuşmalar yaptı.
Programda; Prof. Dr. Ender Gerede, karar verme sürecindeki yanılgılara yol açan faktörleri ele alırken, Kaptan Pilot ve CRM Eğitmeni Özgür Ergun “İnsan Merkezli Yapay Zekâya Hazır mıyız?” başlıklı bir konuşma yaptı ve yapay zekânın havacılık sektöründeki etkilerini tartıştı. Necdet Aksaç ise, havacılık sektöründeki büyümenin insan faktörü üzerindeki etkilerini değerlendirdi. Eray Beceren de “Psikolojik Güvenlik ve Just Culture” konusu üzerine, Oktay Erdağı ise “Emniyet Yönetimi Açısından İnsan Faktörlerinin Önemi” başlığı altında yaptığı konuşmada SHGM Genel Müdür Yardımcısı olduğu dönemde tanık olduğu yanlışlıkları dile getirdi.
Prof. Dr. Nil Konyalılar’ın yönettiği diğer panele Kaptan Ali Ağaşçıoğlu, Kaptan Halil Batır, Metin Gürz, Hakan Balaban katılarak görüş bildirdi.
Doç. Dr. Vahap Önen’in yönettiği daha sonraki panele Asst.Prof. Oğuz Yıldız,
Mehmet Bulut, Asst. Prof. Tuncel Öz,
Asst. Prof. Doğan Ahmet İzer katıldı.
Prof. Dr. Mustafa Arlan’ın yönettiği panele ise, Hilal Eker, Defne Can, Enes Kır, Eylül Eyiz, Salih Karadağ, Busenur Mozak, Selçuk Burak Yıldız katıldı.
Prof. Dr. Nil Konyalılar’ın yönettiği son panele ise Asst. Prof. Nevra Yaman, Asst. Prof. Murat Taşdemir, Asst.Prof. Mustafa Kemal Topçu, Öğr. Gör. Halime Altunışık, Öğr. Gör. Özlan Özel Bayram, Misagh Haji Amiri, Prof. Dr. Ali Osman Kuşakçı, Asst. Prof. Melis Soyer, Asst. Prof. Duygu Uludağ katıldı. Öğrencilerin ve davetlilerin yoğun ilgi gösterdiği sempozyum başarılı bir şekilde sona erdi. Kısaca maksat hasıl oldu diyebiliyoruz.
Emeği geçen herkese teşekkürler…
Doç. Dr. Vahap ÖNEN’in
Sempozyum açılış konuşması.
Yaklaşık 30 yıldır devam eden havacılık çalışmalarımda en büyüğünden, küçüğüne, operasyonun birçok alanında faaliyet göstermiş biri olarak, İnsan Faktörleri konusunun öneminin o zamandan bu zamana azalmadığı hatta daha arttığı ve artması gerektiği görüşündeyim.
Hepinizin bildiği üzere İnsan Faktörleri Bilimi, çoklu disiplinsel bir alandır ve kaynağını, antropometri, ergonomi, sosyoloji, tıp, klinik psikoloji, örgütsel psikoloji, emniyet mühendisliği, endüstri mühendisliği, elektronik-elektronik mühendisliği gibi birçok alandan almaktadır. Bu nedenle her ne kadar teknolojik gelişmeler, 70- 80 senesine göre çok ileri seviyede olsa bile, İnsan faktörleri sorunsalı azalmamış sadece bazı şekilsel değişiklikler göstermiştir. Bunun altında yatan ne önemli unsurlardan biri olarak belki de sürekli vurgulandığı Havacılığın İnsan Merkezli ama aynı zamanda Karmaşık Sosyo-Teknik bir yapı olmasından kaynaklandığıdır.
İddiamız odur ki, İnsan Faktörleri konusu, sadece hatta görev yapan pilotun, hosteslerin, kuledeki hava trafik kontrolörlerinin, uçuş harekat personelinin, uçakta çalışan teknisyenlerin, uçuşa elverişliliği yürüten mühendis ve yöneticileri, apronda bagaj hizmetleri yapan ya da aprondauçak karşılayan apron görevlilerin sadece değil, aynı zamanda insan kaynakları personellerinin, ekip planlamacıların, satış ve ticaret personellerinin, satın alma personelinin kısacası şirkette çalışan herkesin bilmesi anlaması ve farkında olması gereken bir konudur. O nedenle, Havacılıkta İnsan Faktörleri ve / İnsan Performansı Limitleri tüm havacılık çalışanların ortak paydası olarak görülüp, havacılığın hangi alanında görev yapıyorsa yapsınlar bu bilinçlendirme ve farkındalık yaratılması tüm bu alanları kapsamalıdır. Hatta en başta, tüm CEO’ların Yönetim Kurulu Üyelerinin ve Başkanlarının bu konuda bilinçlendirilmesi gerekmektedir.
Yanlış personel seçiminden, yetersiz insan kaynaklarının yönetiminin etken olduğu, ekip planlama hatalarının yol açtığı birçok ölümcül kazalar mevcuttur ya da operasyonel şartları bilmeden uçuşların programlandığı, uçuşların satıldığı bunların neden olduğu biline birçok vaka mevcuttur. Bunları bura tekrar etmeyeceğim ama konu hattın en ucundan en arkasında yer alan herkesi ilgilendiren bir konu olduğunu vurgulamakta tekrar yarar vardır.
Bir diğer vurgulamak istediğim husus, insan faktörleri / insan performansı konusunda bilincin artırılması farkındalığın yükselmesi sadece operasyonel emniyetin ve güvenliğin artırılması amacıyla yapılmamaktadır; çoğu yönetimlerinatladığı konu operasyon verimliliğinin ve etkinliğinin artırtılması amacıyla da yapılmaktadır. Bu konularda ne kadarı ile yerine getirirsek operasyonel verimlilik ve etkinlik de ok daha fazla artacaktır. Örneğin yakıt tankına tam uygun olamayan bir havalandırma altında bakım kontrolleri yapan biriyle tam uygun havalandırma yapılan bir sitemde çalışan kişinin çatlak kontrolleri hangisi daha etkin olabilir? Ya da devamlı gece uçuşlarına programlanmış bir ekipteki görev yapan personelin performansı ile dengeli uçuş planlanmış personelin performansı aynı olmayacaktır.
Nihai olarak, bu günkü sempozyum ana teması olan Kural Düzenleyicileri açısından İF/İP ne anlaşılmadır konusunda birkaç yorum yapacağım. Bildiğiniz üzere ICAO 16 Kasım 1989’da ilk kez gündeme getirdikten sonra birçok kılavuz ve dokümanlar yayınlamış ve en son Kural Düzenleyicilere yönelik doküman 1015’i 2021 yılında yayınladı ve burada özetle şu ifadelere yer vermiştir.
“İnsan Performansı, insanların görevlerini nasıl yerine getirdiğini ifade eder. İnsan Faktörleri, sistem performansına insan katkısını temsil eder.
“Kural düzenleyici personel, çeşitli rollerde insan performansını desteklemek ve güvenliği artırmak için bu farklı disiplinlerden ve perspektiflerden yararlanır. Düzenleyicilerin; düzenlemelerin ve kurallarının güvenliği yeterince destekleyip desteklemediğini değerlendirmek için İnsan Faktörleri bilgisini uygulamaları gerekir. Düzenleyiciler aynı zamanda, düzenledikleri kişiler tarafından kullanılan sistemlerin, ekipmanların, işyerlerinin ve süreçlerin İnsan Performansını yeterince destekleyecek şekilde tasarlandığını ve kullanıldığını tespit etmek için İnsan Faktörleri bilgisini uygulamalıdır. Bu nedenle kural düzenleyiciler, düzenlemelerin bu spesifik yönüne uyumu değerlendirmek için uygun eğitimli, nitelikli ve deneyimli personellerden faydalanmaları sağlanmalıdır.”
“İnsanlar küresel havacılık sisteminin her yönünü tasarlıyor, inşa ediyor, bakımını yapıyor ve işletiyor. Emniyet performansı da dahil olmak üzere havacılık sisteminin performansı İnsan Performansına bağlıdır. İnsan havacılık sisteminin merkezinde yer aldığından, bu sistemin içindeki tüm unsurların tasarımı ve geliştirilmesinde insan merkezli bir yaklaşıma ihtiyaç vardır. İnsan Merkezli Tasarımı anlamak insanları, süreçleri, prosedürleri, sistemleri, ekipmanı değerlendirmede ve düzenlemeleri geliştirilmesinde düzenleyiciler için önemlidir. Aynı zamanda yeni teknolojilerin planlanması ve uygulanmasının desteklenmesi ve değişimin yönetilmesi konularında kural düzenleyiciler açısından da önem taşımaktadır.”
Devlet Emniyet Programı (SSP)’nin uygulanması da İnsan Faktörlerinin / İnsan performans Limitlerinin anlaşılmasını gerektirmektedir. Zira İnsan Faktörleri / İnsan performans Limitlerinin SSP’nin birçok ana unsuruna dahil edilmiştir.
Buradan anlaşılması gereken kural düzenleyicilerin; İnsan Faktörleri / İnsan Performansı Limitlerini / Ergonomiyi, İnsan Merkezli Tasarımı, Sistem Düşüncesini anlamaları bilmeleri yaptıkları her işte bunları göze alarak çalışmaları gerektiğidir. Kural düzenleyicilerin her birinin bu konuda uzaman olması gerekmemekte ama yardım alabilecekleri kendi içlerinde İF/İP birimi olmalı ya da bu hizmeti dışardan sağlamaları bu konuya önemli katkı sağlayacaktır.
“İster düzenleyici bir otorite bünyesinde ister havacılık kuruluşları bünyesinde İnsan performansının dikkate alınmasının kurumsallaştırılması, sistem düşüncesinin benimsenmesini ve İnsan Performansı hususlarının anlaşılmasını gerektirir. Bu tür kurumsallaşma, insan performansının kritik önemini anlayan ve aktaran üst düzey yöneticilerin liderliğiyle mümkün olur.”
İki gün boyunca sempozyumumuzda, öncelikle “Kural Düzenleyiciler açısında İnsan faktörleri / İnsan Performansı Limitleri ne anlaşılmalı ya da ne anlaşılmalıdır” kapsamında bir panelimiz olacak akabinde, Sivil Toplum kuruluşlarının konuşmaları yer alacak, akademi bildiri sunumları ve alanda çalışan profesyonellerin İnsan Faktörleri alanında çeşitli konularda konuşmaları yer alacaktır. Umarım herkes için keyifli, bilimsel, dolu-dolu bir sempozyum olur.
Saygılarımla,
Doç. Dr. Vahap ÖNEN
