Her canlıda olduğu gibi metabolizmanın günlük ritimlerinin bozulmasıyla birlikte fiziksel ve zihinsel yavaşlamalar görülür. Belirli zamanlarda kendimizi daha aktif ve verimli hissederken, bazı zamanlarda da aşırı yorgunluk hissetmemiz bu desekronizasyona bağlıdır. JETLAG ve SHIFTLAG sendromları bu olayların temelinde yatar.
JETLAG SENDROMU
Jet yorgunluğu, jet sarhoşluğu yada jet mahmurluğu olarak adlandırılabilir. Transmeridyen yani boylamların süratli bir şekilde geçilmesiyle birlikte, biyolojik saatin varış noktasındaki saat ile uyuşmazlığı, fiziksel ve zihinsel bozuklukları oluşturur. Havacılar ve çok sık seyahat eden kişiler için potansiyel bir problemdir. Bu problemler başta hazımsızlık, kabızlık, yorgunluk , zihin karmaşası, vücut ağrıları, bulanık görme, algısal yanılmalar, karar verme yetisi ve hafıza eksikliği şeklinde karşımıza çıkar .
NE ZAMAN JETLAG SENDROMU BELİRGİN HALE GELİR ?
Dünyanın çevresi 360 boylam ile bölünmüştür. İki boylam arası 4 dk.dır. Böylelikle 15 boylam 1 saatte geçilir ve buna da 1 Zaman dilimi denir . Dünyada 24 Zaman dilimi vardır. Beş ve daha fazla Zaman diliminin geçilmesi halinde JETLAG belirgin bir şekilde hissedilir. JETLAG sendromunun geçiş süresi ise geçilen mesafe kadar gündür. Yani saat farkı 8 saatlik bir yerden döndüyseniz JETLAG sendromu etkilerinin geçmesi için gereken süre 8 gündür. İnsanların çoğu ise etkilerinden daha geç kurtulmaktadır. En fazla problemi çıkartan yön ise Batı’dan Doğu’ya olan geçişlerdir. Doğu-Batı nispeten daha çabuk atlatılabilir olduğu gözlemlenmiştir. Kuzey-güney veya tersi yönlerde ise JETLAG sendromu herhangi bir Zaman dilimi geçilmediği için etki göstermez.
JETLAG hemen etkisini gösterir mi ?
JETLAG’ın etkisini gün geçtikçe azalmasını bekleyenler büyük bir yanılgı içine düşerler. Çünkü JETLAG asıl etkisini 3. Gün belli eder.
JETLAG’ın etkisini azaltmak için ne yapmak gerekir?
Varılan meydanda protein yönünden zengin kahvaltı, akşam yemeklerinde ise düşük protein ve yüksek karbonhidratlı besinler tüketilmeli.
Gelenekselleşen yöntemlerin başında ise kahve, çay, alkol, limonlu soda, uyku ilaçları kullanımları gelmektedir.
Doğu yönlü uçuşlar için periyot kısaltıcılar (Nomifensine, ChlordiaEpoxide, Destmethylimiparine, melatonin) faydalıdır.
Batı yönlü uçuşlarda ise gün uzadığı için periyot uzatıcılar kullanılabilir. (theophylline, deyterium, lithium, clorgyline, amphetamine)
Bulunduğunuz saat dilimine göre yeme içme ve uyuma saatlerine uygun yaşamaya çalışırsanız da yine JETLAG sendromunun uyum süresini kısaltmış olacaksınız.
SHIFTLAG
Vardiya sistemi ile ile çalışan kişilerin problemi olan Shiftlag’a Vardiya Değişim Sendromu da denilebilir. Coğrafi bir bölge değiştirmeden, iş yerlerinin zorunlu kıldığı, nöbet, haftalık veya aylık çalışma saatleri, acil durumlar, yaşama, çalışma ve uyuma periyotlarında ki kısmi değişim, JETLAG sendromunda ortaya çıkan problemlerin görülmesine sebep olur. İnsanlar genellikle gündüz çalışıp , akşam dinlenme ve gece de uyuma şeklinde hayatlarını sürdürür. Ancak bu durumun değişiklik göstermesi kişide yorgunluk, uykusuzluk, bitkinlik, ruhsal çöküntü, fiziksel bozukluklar ve diğer psikosomotik yakınmalar ile karşımıza çıkar.
Alışkın olunan çalışma ve serbest zaman periyotlarının değişmesi ile vücut ısısı, kan şekeri düzeyinde oynamalar ve buna bağlı olarak ta çalışma kapasiteleri ve verimlilikte etkilenir. Kaza oranlarına ve zamanlarına baktığımız Zaman’da gece yarısından sabaha kadar olan sürede kazaların yoğunlukla yaşandığını görürüz. Çünkü bu sürelerde insanların psikomotor performansı bozulmaktadır. Özellikle ilk belirtiler olarak hipertansiyon ve mide ülseri ile karşı karşıya kalınmaktadır.
SHIFTLAG ETKİSİNDEN KURTULMA YOLLARI
Öncelikle çalışandan ziyade iş verenlerin vardiya değişim sürelerinin 3 haftadan az 4 haftadan fazla olamaması gerektiğini bilmelidirler. Önemli görev yerlerinde ki kişilerin ilk 4 gününde başka kişilerce destek olunması gerekmektedir. Çünkü ilk 4 gün çok önemlidir. Gece vardiyalarının daha kısa tutulması ve ancak iyi bir istiharetten sonra çalışmaya başlanması gerekmektedir. Yine iş verenlerin vardiya değişimlerini daha iyi tolere edebilmeleri için görev motivasyonlarını yüksek tutmanın yollarını aramalılar. İleri saatlere doğru olan vardiya kaydırmaları her zaman daha iyi olacaktır. Ve bir kaç saatlik vardiya kaydırmaları ciddi problemlere sebep olmayacağı için 6-8 saatlik kaydırmalar yerine daha az saatli vardiya kaydırmaları yapılabilir. Kişiler ise dikkatlerini toplamak ve zinde kalmak için yiyecek, içecek , müzik gibi uyarıcı yönetenlere başvurabilirler.
Havacılık, fabrikalar, hastaneler , emniyet ve askeri birimler, vardiya düzenlemelerinde yukarıda yazılan unsurlara dikkat etmelilerdir. Dünyada ki çoğu kaza raporlarında da belirtildiği üzere vardiya düzensizliğinden kaynaklanmış ve gece saatlerinde meydana gelmiştir. Çernobil nükleer kazası buna en büyük örnek olacaktır.
Serdar BAŞAĞAOĞLU
